Prawo średzkie
Środa Śląska jako osada została założona we wczesnym średniowieczu – w połowie odległości między Wrocławiem a Legnicą, przy Drodze Królewskiej prowadzącej ze wschodu na zachód. Ponieważ jadący tą drogą kupcy nie mogli w ciągu jednego dnia przebyć odległości między tymi dwoma miastami, zatrzymywali się na nocleg w osadzie. Tu również odbywały się cotygodniowe targi w środę, stąd powstała zapewne nazwa miasta.
Na przełomie XII/XIII w. książę Henryk Brodaty nadaje Środzie prawa miejskie, będące pierwszym polskim aktem ustawodawczym w tej dziedzinie. Prawo średzkie było zmodyfikowaną wersją prawa niemieckiego, stanowiącego zbiór przepisów, w oparciu o które dokonywano lokacji średniowiecznych miast. Należy przy tym pamiętać, że lokacja miasta na prawie niemieckim, przeważnie magdeburskim, nie była równoznaczna z kolonizacją niemiecką w Polsce, bowiem stosowano ją w wielu miejscowościach zamieszkanych wyłącznie przez Polaków.
Pierwsze lokacje miast miały miejsce na Dolnym Śląsku ok. 12000 r. Miasto organizował tzw. zasadźca, który zostawał z reguły wójtem, z czym wiązały się niemałe dochody, m.in. otrzymywał on 1/3 wpływów z opłat targowych i sądowych, a często też od kramów, jatek itp. W zależności od tego, kto był właścicielem ziemi, miasta były królewskie lub prywatne. Z biegiem czasu zaczęły walczyć o uniezależnienie się od tej zwierzchności i rozszerzenia uprawnień samorządu.
Lokalizacja miasta, jeżeli nie powstało w oparciu o już istniejącą osadę, polegała na zgromadzeniu osadników, na wytyczeniu rynku, głównych ulic wybiegających z jego narożników, a prowadzących do bram miejskich oraz dokonaniu podstawowego, szachownicowego podziału terenu z wytyczonymi działkami budowlanymi.
Lokacja Środy na prawie dostosowanym do miejscowych warunków miała charakter eksperymentu. Widocznie sprawdził się on w praktyce, bo w 1214 r. prawo średzkie (ius sredensen) nadano pobliskim Kostomłotom i miejscowości Ujów, a następnie Sobótce. Równocześnie z daty tegoż dokumentu wynika, że Środa była lokowana wcześniej. Od tego też czasu, w ciągu trzech wieków, otrzymało je kilkaset osiedli i miast w Polsce i było stosowane na równi z magdeburskim i chełmińskim.
Środę założono na powierzchni ok. 16 ha, tworząc kwadrat o boku 400 m. Przesunięto punkt ciężkości osady w kierunku Drogi Królewskiej, przechodzącej obecnie środkiem miasta przez wydłużony rynek. Ograniczyły go od zachodu już wcześniejszy istniejący kościół parafialny z cmentarzem. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że Środa posiadała ok. 200 działek budowlanych, a w związku z tym zamieszkiwało ją 800-100 osób. Początkowo nie założono obwarowań i wokół rozciągały się pola uprawne i winnice stanowiące chlubę miasta, tak że gałąź winnej latorośli znalazła się w jego herbie.
Najstarszym obiektem zabytkowym Środy jest oczywiście kościół parafialny – ten, który zmusił do zmiany układu urbanistycznego w czasie lokacji. Badania przeprowadzone po 1945 r. odsłoniły duże partie romańskich murów świątyni powstałej na przełomie XII/XIII w. Obecnie jest to trzynawowa gotycka budowla, z neogotycką elewacją zachodnią.
W 1964 r. w średniowiecznej części ratusza, przebudowanego w epoce renesansu a następnie w XIX w., założono muzeum z ekspozycją obrazującą historię miasta i prawa średzkiego.
Fragment - Przewodnika Dolny Śląsk panorama turystyczna wyd.K.A.W-RSW P.K.R.
